Hội quán Nghĩa An - Chợ Lớn

Giữa Chợ Lớn đan xen cũ mới, Hội quán Nghĩa An nổi bật như một hình mẫu kiến trúc đặc trưng cho phong cách độc đáo của nhóm người Hoa Triều Châu.

Đô thị Chợ Lớn bắt đầu hình thành và phát triển từ đầu thế kỷ 17. Trong bối cảnh sơ khởi này, học giả Trịnh Hoài Đức ghi chép về sự hiện diện của các cộng đồng người Hoa trong tác phẩm “Gia Định Thành Thông Chí”, qua đó có thể thấy sự đóng góp rất sớm và vai trò quan trọng của họ trong việc định hình đô thị, cấu trúc xã hội và kinh tế khu vực.

Trịnh Hoài Đức đã mô tả đường xá tại Chợ Lớn như sau: "...đan xuyên nhau như chữ điền, phố xá liền mái nhau, người Việt và người Tàu ở chung lộn dài độ 3 dặm… Đầu phía bắc đường lớn của bổn phố có miếu Quan Đế và ba hội quán: Phúc Châu, Quảng Đông, và Triều Châu chia đứng hai bên tả hữu.”

Miêu tả của ông cho thấy quy hoạch đường phố đã sớm rõ nét, cùng sự có mặt của các hội quán cổ, trong đó hội quán Triều Châu chính là công trình mà chúng ta đang tìm hiểu.

Cần nói thêm về quá trình di cư và định cư của cộng đồng người Hoa tại miền Nam Việt Nam. Nhóm cư dân này đến từ các tỉnh duyên hải phía nam của Trung Quốc như Quảng Đông, Phúc Kiến, Hải Nam,... và di cư vào Việt Nam trong nhiều hoàn cảnh lịch sử khác nhau.

Trong thời nhà Nguyễn, người Hoa phân định thành các nhóm nhỏ gọi là phủ (府) - căn cứ vào nguyên quán tại quê hương Trung Quốc. Khi đó tại Chợ Lớn có các phủ Quảng Châu (廣州), Triệu Khánh (肇慶), Triều Châu (潮州), Quỳnh Châu (瓊州), Chương Châu (漳州), Tuyền Châu (泉州), Phúc Châu (福州),... Cuối thế kỷ 19, sau khi người Pháp thiết lập quyền kiểm soát tại Chợ Lớn, các phủ người Hoa được chia lại thành năm bang (幫) - dựa trên tiêu chí ngôn ngữ dân tộc (ethnolinguistics). Từ đó, cộng đồng người Hoa tại Chợ Lớn được sắp xếp lại thành năm bang gồm Quảng Đông, Triều Châu, Phúc Kiến, Khách Gia, Hải Nam – hệ thống phân chia này vẫn còn ảnh hưởng đến nay.

Trong thời kỳ mới bắt đầu định cư, các bang hội người Hoa đối mặt với nhiều thách thức, đòi hỏi sự cố kết và hợp lực để tái thiết cuộc sống mới. Khoảng những năm đầu thế kỷ 17, cộng đồng người Hoa Triều Châu và Khách Gia đã cùng lập một hội quán chung để sinh hoạt cộng đồng, lấy tên là “Nghĩa An hội quán” (義安會館).

Người Triều Châu và Khách Gia có quan hệ lịch sử lâu đời tại quê hương ở Trung Quốc. Do đó, các nhóm cư dân này vẫn tiếp tục duy trì sự kết nối khi định cư tại Việt Nam, điển hình qua việc cùng kiến tạo và duy trì sinh hoạt tại hội quán Nghĩa An. Hội quán đã trải qua nhiều lần trùng tu qua các năm 1866, 1902, 1969 và gần đây là năm 2014.

Về tên gọi Nghĩa An (義安): Vào thế kỷ 5-6, Triều Châu có tên là Nghĩa An. Danh từ cổ này vẫn được sử dụng cho các hội quán. Ngoài Chợ Lớn, một số hội quán/ miếu của người Triều Châu tại các tỉnh thành khác cũng mang cùng tên gọi, như Hội quán Nghĩa An (Trà Vinh cũ), Nghĩa An Cung Tiểu Cần (Trà Vinh cũ), Hội quán Nghĩa An Rạch Giá (Kiên Giang cũ),...

Kiến trúc của người Hoa Triều Châu thường được nhận diện qua hệ đồ án trang trí đa sắc, bằng kỹ thuật khảm sành sứ (tìm hiểu thêm qua thuật ngữ Tiễn từ điêu 剪瓷雕). Với bảng màu đa dạng và tự do, người ta có thể sử dụng bất kỳ màu sắc nào sẵn có và kết hợp chúng để tạo thành tổng thể sống động.

Đồ án trang trí được phân bố theo các đường giao của mái, tường hồi,... Đầu tiên nghệ nhân tạo phôi hình cơ bản bằng vữa, sau đó gọt cắt và dán từng mảnh sành sứ lên phôi để tạo hình các chi tiết ba chiều (ví dụ: cánh hoa, lông vũ,...).

Xét theo độ nổi của phù điêu, khảm sành sứ có thể được chia theo các dạng khảm phẳng, khảm nửa nổi, khảm nổi và khảm chồng lớp. Trong đó, khảm phẳng và khảm nửa nổi thường dùng cho góc trang trí gần tầm mắt (trên tường, vách); còn khảm chồng lớp hoặc nổi thường xuất hiện tại các bờ mái cao để làm nhấn mạnh khối tích, tạo ra cảm giác bề thế và hoành tráng. Các đề tài trang trí đa dạng như Tam dương khai thái, Vinh hoa phú quý, Kim ngọc mãn đường, Bát Tiên, Phúc-Lộc-Thọ, các anh hùng trong Tam Quốc Diễn Nghĩa,...

Ngày nay, nhiều hoạt động lễ hội vẫn được duy trì, như lễ hội Nghinh Ông Quan Thánh tuần du, đêm hội Nguyên Tiêu với tiết mục biểu diễn Lân - Sư - Rồng, và đặc biệt là những buổi trình diễn Triều kịch truyền thống. Các hoạt động tín ngưỡng, nghệ thuật này góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa của người Triều Châu trong dòng chảy đời sống đương thời.