Một cập nhật từ thực địa

Dự án Tản Mạn Kiến Trúc trở lại khảo sát khu vực Gò Công lần thứ ba vào tháng 4/2025 vừa qua. Đây là một chuyến khảo sát thực địa mang tính chất cập nhật những thay đổi so với các lần khảo sát trước đó, đồng thời mở rộng dữ liệu về các công trình được khảo sát lần đầu tiên. Chúng tôi đã ghé thăm những công trình di sản nổi tiếng của khu vực, rồi men theo những con đường nông thôn để tìm đến nhiều công trình kiến trúc dân dụng ít được biết đến. Tại đó, chúng tôi trò chuyện cùng những người chủ nhà, người giữ chùa miếu, tiểu thương, và cả những chủ doanh nghiệp địa phương đang nuôi dưỡng các ý tưởng xây dựng kinh tế bền vững cho quê hương.

Chuyến đi bổ sung những quan sát và suy ngẫm về kiến trúc, văn hoá, quang cảnh và con người về vùng đất Gò Công và khu vực Tây Nam Bộ nói chung vào tập hợp dữ liệu thường xuyên được mở rộng, cập nhật, chỉnh sửa và trao đổi của Tản Mạn Kiến Trúc. Bài viết này được thực hiện như một bài thu hoạch tổng hợp dữ liệu và quan sát, đồng thời trình bày một vài suy nghĩ riêng tư của chúng tôi về tương lai của các di sản tại khu vực này.

Qua bài viết, chúng tôi mến gửi lời cảm ơn đến các vị chủ nhà vì đã chia sẻ và hỗ trợ cho việc khảo sát. 

Lầu bà Năm là cách gọi địa phương của một công trình biệt thự Pháp đầu thế kỷ 20 mà Tản Mạn Kiến Trúc có dịp đến thăm, hiện nằm gọn ghẽ trong khuôn viên một trường THCS. Căn nhà mang đậm nét giao thoa cũ-mới khi nó cho thấy kỹ thuật và trang trí kiểu phương Tây, song vẫn giữ lại ít nhiều bố cục từ kiến trúc nhà truyền thống. Toà dinh thự này bao gồm hai khối nhà chính, phía trước là khối nhà trệt, phía sau là khối nhà kết nối với lầu.

Khối trệt mặt tiền có thể đã được xây dựng vào những năm cuối thập niên 1920, chia làm ba không gian đăng đối. Cách bố trí sảnh tiếp khách, gian thờ và các phòng ngủ ở ngôi nhà này được phát triển từ mặt bằng sinh hoạt truyền thống. Mặt tiền được trang trí bằng các vòm cuốn và cột cổ điển. Các con tiện (balustre) ở lan can làm bằng đá mài pha hai sắc tố đỏ và xanh lá, sử dụng hạt sỏi to, một đặc trưng của đá mài thập niên 1920-1930. Các cánh cửa sắt được tạo hình từ các thanh sắt uốn cong hình chữ C và chữ S đan vào nhau bằng đinh tán ri-vê (rivet). Sàn nhà lót gạch bông với các họa tiết đa sắc. Trần nhà ốp la phông (plafond) được tạo từ các thanh nẹp gỗ tiết diện nhỏ, đóng sát nhau và trát hoàn thiện bằng thạch cao. Đối chiếu với các ngôi nhà khác cùng thời kỳ ở miền Tây, chúng tôi phỏng đoán rằng trần và tường nhà có thể từng có tranh vẽ họa tiết thực vật theo dạng đường diềm, nhưng hiện đã bị mất hoặc ẩn dưới các lớp sơn được phủ lên trong giai đoạn sau.

Khối nhà lầu phía sau kết nối trực tiếp với nhà trước. Khối này có một trệt, một lầu và sân thượng, có lẽ chính vì thế nó được người dân địa phương gọi là “Lầu bà Năm”. Chúng tôi đặc biệt quan tâm đến sự tri nhận của người dân địa phương về các thực thể kiến trúc quanh họ. Các công trình lầu trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ 20 là tương đối ít, và các công trình này từng là giấc mơ hoàn hảo của người địa phương về một căn nhà đáng sống, “nhà cao cửa rộng”. Nhà lầu trong quá khứ cũng thường chỉ thuộc về các nhân vật có vị thế xã hội cao, và qua năm dài tháng rộng, mọi người dần xem các công trình này như các cột mốc để xác định vị trí địa lý, cũng như những nơi để tái hiện và lưu truyền liên tục ký ức và câu chuyện địa phương. Do đó, các công trình lầu thường có vị trí đặc biệt trong bản đồ tâm trí theo góc độ ký ức và sự nhận diện về nơi chốn.

Phần nhà lầu được xây dựng bằng cấu trúc bê tông sỏi cốt sắt, có thể đã được bổ sung vào sau khối mặt tiền trong giai đoạn thập niên 1930-1940. Mục đích có thể nhằm tăng diện tích sử dụng, bổ sung phần sân thượng ngắm cảnh để mở tầm nhìn bao quát ra cảnh quan, hoặc đơn giản là một lựa chọn để thể hiện khả năng cập nhập tính tân thời và vị thế của gia chủ. Phần cầu thang uốn cong tạo ra một trục giao thông đứng chuyển tiếp từ căn phòng lầu 1 ra không gian mở ở sân thượng. Trong tâm thức của cư dân khu vực, chiếc cầu thang này là một cấu trúc độc đáo, một người địa phương đã tự hào giới thiệu rằng đây là ngôi nhà duy nhất có cầu thang bê tông xoắn ở vùng đất này.

Ngôi nhà nằm trong khuôn viên của trường THCS Võ Đăng Được, hiện đã được liệt kê vào hạng mục bảo tồn. Theo thông tin được nhà trường chia sẻ, trong tương lai ngôi nhà sẽ được cải tạo cho nhu cầu sử dụng của địa phương. Khi khảo sát không gian và trò chuyện cùng địa phương, chúng tôi chợt nhen nhóm mường tượng về tương lai ngôi nhà được cải tạo theo hướng tái sử dụng thích ứng (adaptive reuse) thành một không gian cộng đồng. Công trình có thể được gia cố cấu trúc, xử lý các phần hư hại, giữ lại các đặc điểm kiến trúc nguyên bản, bổ sung hạng mục công năng mới, ví dụ chuyển đổi thành phòng đọc và không gian sáng tạo cho chính học sinh của trường và trẻ em lân cận. Các địa phương vẫn còn nhiều công trình có giá trị về mặt kiến trúc, văn hóa, lịch sử chưa được tận dụng hiệu quả. Hướng tái sử dụng thích ứng gợi mở khả năng lưu giữ các di sản kiến trúc - lịch sử, vừa tận dụng các không gian này một cách sáng tạo và bền vững cho những nhu cầu giáo dục ở cấp độ địa phương.

Mời bạn cùng đọc thêm các bài viết khác về vùng đất Gò Công.

Hình ảnh: Duy Khang, Huy Anh