Một cập nhật từ thực địa

Dự án Tản Mạn Kiến Trúc trở lại khảo sát khu vực Gò Công lần thứ ba vào tháng 4/2025 vừa qua. Đây là một chuyến khảo sát thực địa mang tính chất cập nhật những thay đổi so với các lần khảo sát trước đó, đồng thời mở rộng dữ liệu về các công trình được khảo sát lần đầu tiên. Chúng tôi đã ghé thăm những công trình di sản nổi tiếng của khu vực, rồi men theo những con đường nông thôn để tìm đến nhiều công trình kiến trúc dân dụng ít được biết đến. Tại đó, chúng tôi trò chuyện cùng những người chủ nhà, người giữ chùa miếu, tiểu thương, và cả những chủ doanh nghiệp địa phương đang nuôi dưỡng các ý tưởng xây dựng kinh tế bền vững cho quê hương.

Chuyến đi bổ sung những quan sát và suy ngẫm về kiến trúc, văn hoá, quang cảnh và con người về vùng đất Gò Công và khu vực Tây Nam Bộ nói chung vào tập hợp dữ liệu thường xuyên được mở rộng, cập nhật, chỉnh sửa và trao đổi của Tản Mạn Kiến Trúc. Bài viết này được thực hiện như một bài thu hoạch tổng hợp dữ liệu và quan sát, đồng thời trình bày một vài suy nghĩ riêng tư của chúng tôi về tương lai của các di sản tại khu vực này.

Qua bài viết, chúng tôi mến gửi lời cảm ơn đến các vị chủ nhà vì đã chia sẻ và hỗ trợ cho việc khảo sát. 

Trong lần trở lại Gò Công, chúng tôi may mắn được ghé thăm một ngôi nhà phong cách Art Deco và trò chuyện cùng chủ nhà, điều chúng tôi chưa có dịp trong hai lần khảo sát trước.

Trong hai chuyến khảo sát Gò Công trước đây, chúng tôi đã bất ngờ khi phát hiện một biệt thự theo phong cách Art Deco với quy mô và độ hoàn thiện đáng chú ý lại hiện diện ở vùng nông thôn. Khác với những công trình có biểu hiện Art Deco khác trong khu vực, vốn có thể là sản phẩm do thợ xây địa phương tự phát triển dựa trên kinh nghiệm và sự trao đổi tri thức và kỹ thuật riêng.

Độ hoàn thiện và mức độ thiết kế của căn biệt thự này được chúng tôi đoán định phải do một người Kiến trúc sư thiết kế, và sau đó điều này cũng được xác thực qua phỏng vấn hồi cố (retrospective interview) cùng chủ nhà. Điều đáng tiếc là trải qua nhiều thay đổi thời cuộc, gia chủ hiện thời đã không còn nhiều thông tin về vị KTS đã thiết kế nhà cho dòng họ. Qua nhìn nhận ban đầu, ngôi nhà có thể đã được xây dựng trong cuối thập niên 1930 - đầu 1940. Ít thông tin còn lại là câu chuyện về vị chủ nhân đầu tiên của căn nhà, một trí thức Tây học có quan hệ bạn bè thân hữu với một kiến trúc sư người Việt đã du học Pháp, người sau này dành thời gian dài để thiết kế căn nhà Art Deco này cho gia đình. Chúng tôi vẫn mong trong nhiều đợt khảo sát kế tiếp, chúng tôi có thể tìm hiểu thêm thông tin về về vị kiến trúc có phong cách thiết kế đặc biệt này.

Chúng ta hãy trở lại với bối cảnh lịch sử của khu vực. Trong cuối thập niên 1930 trở về sau, phong cách Art Deco trở nên thịnh hành ở các thành phố lớn như Sài Gòn và Hà Nội, sau đó tiếp tục lan tỏa đến nhiều khu vực khác, thay thế dần những hình thức cổ điển mang nặng tính trang trí trước đó. Những tạo hình kỷ hà (hình học), ngôn ngữ thị giác khúc chiết và tiết giản, tất cả gợi đến cảm giác năng động, hiện đại, phong cách nhanh chóng được đón nhận như một thị hiếu tân thời, “mô-đen” (moderne) hơn.

Khi tham chiếu dữ liệu về các trường hợp khảo sát thực địa mà chúng tôi đã khảo sát trước giai đoạn 2024, đa phần các ngôi nhà nông thôn chúng tôi ghi nhận được đều thuộc dạng Art Deco cải tạo. Trong đó thường là những ngôi nhà được xây dựng theo phong cách ban đầu là Cổ điển, sau đó công trình được sửa chữa, giản lược và chỉnh trang theo ngôn ngữ thị giác của Art Deco. Tuy nhiên những căn nhà có khuynh hướng “tân trang” này thường vẫn giữ tổ chức mặt bằng vốn có từ trước của chúng, như bố cục đăng đối hai bên, trước sau… hình thái nếu xét kỹ là ảnh hưởng trực tiếp từ cách tổ chức không gian của kiến trúc nhà gỗ truyền thống đã có từ thế kỷ 19 của người Việt ở khu vực miền Nam.

Do đó, căn biệt thự của ông Hội Đồng Mi được xem là trường hợp điển hình cho việc tham dự của kiến trúc sư, cũng như thẩm mỹ của gia chủ với mong muốn theo đuổi gần hơn với tinh thần của Art Deco.

Ngay từ mặt bằng, kiến trúc này đã thể hiện sự linh hoạt và tự do trong cách tổ chức không gian, tuy nhiên vẫn có những điểm tôn trí theo quan điểm của người Việt. Khối nhà mặt tiền bất đối xứng, với một sảnh dài đặt lệch về bên trái (từ ngoài nhìn vào), uốn cong nổi bật. Hành lang dẫn người khách từ khu vườn vào sảnh chính, đồng thời kéo dài và uốn quanh tiền sảnh tạo thành lối đi dạo dẫn ra khu vườn phía sau.

Nửa bên phải của tiền sảnh đặc biệt được nâng cao thành khu vực thờ tự, thể hiện quan điểm kính trọng sự linh thiêng của tổ tiên, qua đó chủ nhà và kiến trúc sư cho thấy những chú trọng về mặt tư tưởng truyền thống dân tộc chứ không hoàn toàn chịu ảnh hưởng Tây phương.

Nửa trái tiền sảnh là sảnh tiếp khách dài, nơi đặt các bộ bàn ghế có cao độ khác nhau cho từng loại trò chuyện trang trọng hay thân mật. Đoạn tường uốn cong trổ một hệ cửa sổ băng ngang, với các song sắt hình học tiêu biểu của phong cách Art Deco, mở ra tầm nhìn ngoạn mục về phía khu vườn với lớp thực vật đa dạng.

Nhìn chung cách sắp xếp gian sảnh đón khách hay đúng hơn là ‘gian nhà trước’ mang tính bất đối xứng như trường hợp này trong bối cảnh bấy giờ là rất khác với biệt, vì quan điểm thời đó vẫn thiên về mặt bằng đăng đối.

Các món đồ nội thất Art Deco vẫn còn giữ nguyên vẹn, gia chủ đã hạn chế bổ sung đồ vật của thời kỳ sau, qua đó giúp ta có thể cảm nhận tổng thể ý tưởng thiết kế ngôi nhà trong thời điểm huy hoàng của nó trước đây. Khi nắng chiều dần xuống, ánh sáng từ phía tây đổ vào gian thờ, phủ sắc vàng lên những món nội thất gỗ uốn cong, mượt mà gợi lên quang cảnh tựa một bức bưu thiếp, hay cảnh phim điện ảnh được tốn công sắp xếp nào đó.

Từ sảnh chính, một lối đi dài dẫn qua các gian phòng ngủ, đến một không gian chuyển tiếp trổ cửa hông ra khu vườn, nơi có một thềm gạch đỏ được bao quanh bằng các giàn leo (pergola) đúc bằng bê tông. Trên thân cột vẫn còn những chiếc móc sắt để người chủ mắc võng nằm nghỉ trưa dưới bóng mát của các loài dây leo nhiệt đới. Trở vào trong, phần cầu nối tiếp tục dẫn về dãy nhà ngang nằm phía sau là nơi bố trí nhà bếp, phòng ăn, các gian phòng nhỏ về phía hai bên có thể là nơi nghỉ ngơi của các vị khách vẫn hay lưu đến chốn này ngày xưa.

Chúng tôi dành buổi chiều hôm ấy cùng người chủ dạo quanh mảnh vườn rộng, nhiều cây ăn quả đặc trưng của không gian canh tác Nam Bộ, cùng bác hồi tưởng nhiều kỷ niệm từ thuở đi học tại Sài Gòn rồi trở về chăm sóc cho di sản của tổ tiên, cùng trò chuyện về những gì còn và đã mất. Như truyền thống miền Nam, sau vườn cũng là nơi đặt những ngôi mộ của tổ tiên gia đình, những người đã xây dựng căn nhà cũng như cống hiến cho địa phương, các kiến trúc này vẫn lặng lẽ và êm đềm trong nắng chiều và khuất dần sau rặng cây khi chúng tôi dần rời bước… 

Mời bạn cùng đọc thêm các bài viết khác về vùng đất Gò Công.

Hình ảnh: Duy Khang, Huy Anh